Inleiding
“Met 50 procent van de informatie 100 procent beslissen” en keuzes maken. Een uitspraak van onze premier die ik nooit zal vergeten. Een legitieme uitspraak die anderhalf jaar later wellicht in een ander perspectief geplaatst kan worden. Toch snappen we als samenleving heel goed wat de premier bedoelde met deze uitspraak en gaat het niet om het absolute getal dat genoemd wordt. Tijdens het uitbreken van de COVID-pandemie heb ik gemerkt dat onzekerheid de samenleving is gaan beheersen. Ik bedoel in dit blog niet onzekerheid in de context van het twijfelen aan jezelf (ook al kan dit haar oorsprong hierin vinden), maar meer de onzekerheid dat we als samenleving niet meer blind kunnen vertrouwen en varen op onze big data. Ik las onlangs een artikel “Persoonlijke verantwoordelijkheid, leidraad bij de beoordeling van continuïteit [1]”. Als nieuwsgierige vaktechneut dacht ik mijn kennis over continuïteit te kunnen verdiepen maar kwam bedrogen uit. De stelling “stelselmatig wordt onzekerheid onderschat en kennis overschat” triggerde me om toch door te lezen. We proberen vooral bevestiging te vinden van ons gelijk en falsificeren niet. Welke accountant vertrouwt immers niet op zijn eigen en wettenschappelijke kennis en daarvan afgeleide veronderstellingen?
Kunnen we lering trekken uit de belangrijkste bijzaak van het leven?
Het tijdperk dat ik op de maandagavond naar Veronica Inside keek ligt (gelukkig) ver achter me. De tovenaar van Jubbega, in de volksmond beter bekend als Gertjan Verbeek, was zonder twijfel mijn favoriete gastspreker. Een karaktervolle persoonlijkheid. No-nonsense, inspirerend en gedisciplineerd bij wie hard trainen een prominente rol heeft. Procesgericht in het samenwerken en ontwikkelen van mensen met als ultieme doel: presteren en resultaat behalen. Hij is veeleisend naar anderen toe, maar zeker ook naar zichzelf. Deze intrinsieke motivatie en gedrevenheid om doelen te realiseren kent ook een keerzijde. Blessureleed, piepende en krakende voetballers en verschil van inzicht met de clubleiding heeft hem niet-incidenteel vroegtijdig doen vertrekken bij gerenommeerde clubs. Als je Gertjan in huis haalt, wordt er aan de boom geschud. Als het nodig is om ambities te realiseren worden heilige huisjes daarbij niet gemeden. Zulke persoonlijkheden hebben we gelukkig ook in onze mooie beroepsgroep.
Mensen zoals Gertjan zouden goede accountants zijn. In ons overwegend “blauw”[2] gekleurde beroep stellen ze zaken aan de orde die je gezien hun persoonlijkheid niet zou verwachten.
In het verlengde van het blog van mijn collega “Mindset is een keuze[3]” is mindset denk ik het toverdrankje van Gertjan. Als hij merkt dat hij kortaf, boos of onzeker wordt beroept hij zich op Boeddhistische gebruiken. Het verlagen van de hartslag, anders tegen een probleem aankijken en hiermee anders proberen om te gaan. In de accountancy is het belang van psychologie en gedragingen dikwijls een taboe. ‘Zelfvertrouwen krijg je door dingen te doen die je goed kan’ was de reactie op een voetballer die naar eigen zeggen geen vertrouwen van de trainer kreeg.
Als we onze werkzaamheden in de accountancy “goed” doen krijgt de sector weer vertrouwen. Essentieel is dat we als professional meer naar ons gevoel moeten gaan, en vooral, durven luisteren. Wet- en regelgeving biedt houvast om werkzaamheden goed uit te voeren, maar evident is om de geest van de regelgeving voor ogen te houden. Buiten je comfortzone treden is niet gemakkelijk en vraagt serieuze training, bereidheid en lef om te willen veranderen. Gelukkig is er een tendens zichtbaar dat steeds meer accountantskantoren en -organisaties ondersteuning bieden op dit specifieke terrein. Uiteindelijk moet je dit toch zelf doen en is er een latent risico om terug te vallen in oude patronen. Ons brein is nu eenmaal zo geprogrammeerd.
Onzekerheden in onze dagelijkse praktijk
Eén van de kenmerken van een financiële verantwoording (jaarrekening) is dat er sprake is van diverse onzekerheden. De klant is hier vaak onvoldoende bewust van. In mijn dagelijkse praktijk krijg ik frequent de vraag hoe een dilemma met onzekerheden moet worden opgelost. Ook al denk ik vaak wel direct een antwoord te hebben, de weg (en documentatie!) ernaar toe is waarschijnlijk belangrijker dan de conclusie en de oplossingsrichting zelf. Continuïteit, de waardering van voorraad en onderhanden projecten, zomaar een paar voorbeelden. Significante veronderstellingen en inschattingen van de klant zijn nodig voorafgaand aan het toepassen van professionele oordeelsvorming. Het is van fundamenteel belang om (inherente) onzekerheden bij het opstellen van de jaarrekening separaat te evalueren, alvorens de mogelijke gevolgen voor de jaarrekeningcontrole of andere accountantsverklaring vast te stellen.
Een accountant toetst (of stelt op) op basis van een norm. Tijdens OKB’s en inspecties maak ik veelvuldig gebruik van de modelrapporten van de NBA voor de inrichtingsjaarrekening als naslagwerk. In de algemene toelichting op de conceptjaarrekening die ik doorlees hoop ik dan ook altijd een paragraaf “Schattingen” aan te treffen. Zelden constateer ik in deze paragraaf (indien opgenomen) een uiteenzetting van de inherente onzekerheden, die afhankelijk van de aard van het bedrijf of de sector, wel degelijk nodig zijn om als gebruiker een weloverwogen beslissing te kunnen nemen. Verwijzen naar toelichtingen op de balans is mogelijk, maar heel concreet en structureel gebeurt dit in de praktijk nog niet.
Ter illustratie. De paragraaf “Critical accounting judgements and key sources of estimation uncertainties”[4] van het jaarverslag van ROYAL BAM Group NV bevat drie pagina’s (exclusief verwijzingen). IFRS dat wel, maar compliant met BW 2 titel 9 volgens de grondslagen van de jaarrekening. Het opnemen van deze toelichtingen in de jaarrekening conform het van toepassing zijnde verslaggevingsstelsel is de primaire verantwoordelijkheid van de klant. Het toetsen of de toelichtingen, bijvoorbeeld met betrekking tot schattingsonzekerheid, transparant en uitgebreid genoeg zijn (redelijk volgens Standaard 540) is de verantwoordelijkheid van de accountant.
In het tijdperk van de Richtlijnen voor de Accountantscontrole was het gebruikelijk om onzekerheden onder te verdelen in een “onzekerheid in de jaarrekening” of “een onzekerheid/beperking in de controle”. De NV COS kent de definitie van een onzekerheid in de jaarrekening helaas niet meer. Helaas omdat ik mij vaktechnisch graag achter een definitie verschuil ?. Wil dit zeggen dat dit in de praktijk niet meer bestaat? De definitie in de RAC luidde[5]: “Een onzekerheid is een aangelegenheid waarvan de uitkomst afhankelijk is van toekomstig handelingen of gebeurtenissen waarop de huishouding geen rechtstreekse invloed heeft, doch die de jaarrekening kunnen beïnvloeden”. Deze genoemde onzekerheid is door de komst van NVCOS niet anders geworden, echter moet er wel kritisch(er) geoormerkt worden wat de onzekerheid precies betekent en inhoudt.
Op basis van de gewijzigde Standaard 540[6] kan een schattingsonzekerheid (of het interval van de puntschatting) een veelvoud van de materialiteit betreffen. Randvoorwaarde is dat de omvang van het interval of puntschatting uitkomsten moet bevatten die “redelijk” zijn en de toelichtingen niet misleidend zijn en zodanig dat de gebruikers van de jaarrekening een weloverwogen beslissing kunnen nemen. Zijn wij als accountant bekwaam en voldoende geëquipeerd om de “weloverwogen beslissing” voor de kring van gebruikers te kunnen bepalen/onderbouwen? In bepaalde minder complexe situaties gelukkig wel. Voor de BAM Group zou ik dit persoonlijk niet direct durven stellen, welke belevingswereld zou hier gelden? Misschien zijn we wel teveel geëquipeerd om deze afweging te kunnen maken. Het gaat er namelijk om dat gebruikers van de jaarrekening een weloverwogen beslissing kunnen nemen, zonder (teveel) detailkennis.
Mijn advies in deze situatie, spar met een (collega) accountant die geen onderdeel van het team is. Het werkt blikverruimend om een kritische professional van buiten naar binnen mee te laten kijken. Eventuele discussies over de oplossingsrichting verbreden tevens de kwaliteit van een consulatie mocht dit gewenst zijn. Doe er je voordeel mee zou ik zeggen.
Met 95 procent zekerheid 100 procent beslissen?
Wat biedt houvast voor de accountant? Een onderbuik gevoel en strikte toepassing van Standaard 540 is niet voldoende. Uiteindelijk is het antwoord wat mij betreft gelegen in Standaard 500 “Controle-informatie”. Voor (inherente) onzekerheid die in alle jaarrekeningen voorkomt, de continuïteit, is expliciet een verwijzing opgenomen in Standaard 500.2 naar Standaard 570. Een accountant toetst aan de norm, waarbij hij voldoende en geschikte controle-informatie dient te verkrijgen dat de jaarrekening geen afwijking van materieel belang bevat. Controle-informatie bevat zowel in de administratieve vastleggingen opgenomen informatie die aan de financiële overzichten ten grondslag ligt, als informatie verkregen uit andere bronnen[7].
Indien informatie van een externe informatiebron aanwezig (lees voorhanden) is, zal de accountant de relevantie en de betrouwbaarheid hiervan dienen te overwegen of dit als controle-informatie gebruikt moet worden[8], ongeacht of de klant hier zelf gebruik van heeft gemaakt. Wat mij betreft een mooi voorbeeld van verplichte falsificatie, maar vanuit de Standaard ook bedoeld om in te schatten of de controle-aanpak (risicoanalyse) bijsturing behoeft. De letterlijke interpretatie geeft misschien een uitweg indien de accountant beweert dat deze externe informatie niet als controle-informatie gebruikt zal gaan worden. Wat mij betreft niet vrijblijvend, accountants kijken toch niet weg?
Wat nu als er enkel en alleen informatie van de klant (en uit de eigen administratieve vastleggingen) aanwezig is ter onderbouwing van een onzekerheid in de jaarrekening en er geen informatie van externe bronnen voorhanden is om de veronderstellingen en inschatting te challengen? Het adequaat toelichten in de jaarrekening van een onzekerheid is geen escape om een goedkeurende controleverklaring te kunnen verkrijgen indien er geconcludeerd moet worden dat er geen geschikte (en voldoende) controle-informatie beschikbaar is. Geen directe gevolgen voor de jaarrekening die een getrouw beeld dient te geven, mits voorzien van een adequate toelichting, maar wel voor het soort controleverklaring dat aan de jaarrekening wordt toegevoegd. Cruciale gevolgen voor het eindproduct, waarbij het de vraag is of een gebruiker van de jaarrekening nog een weloverwogen keuze kan maken omtrent de genoemde onzekerheden door de klant. Zoals gesteld, documentatie is noodzakelijk om de professionele oordeelsvorming van de accountant uit te kunnen leggen aan het maatschappelijk verkeer.
Een hulpmiddel dat ik zelf toepas bij complexere vraagstukken is (vrijwillige) toepassing van een stand-back oefening. Stel dat ik het dossier met deze oordeelsvorming aan de tuchtrechter zou voorleggen, zou dit de “toets der kritiek” doorstaan? Is er vanuit de rol van onze toezichthouder sprake van voldoende en geschikte controle-informatie? Een hulpmiddel, maar dit dwingt mij om de Standaarden te raadplegen. Een “oefening” die alreeds verankerd is in de herziene Standaard 540 en straks ook in de aangepaste Standaard 600 met betrekking tot stand-back requirements.
Hoe kom ik op de titel van dit blog?
Kun je onzeker worden, in de context, die ik in mijn blog niet (primair) bedoel? Jazeker, de wachttijden voor psychologische aandoeningen rijzen volgens hulpinstanties de pan uit. Anderzijds zijn er psychologen die beweren dat we door deze pandemie heen ons voordeel kunnen doen (en al echt doen). We hebben een betere werk-privé balans, de fileproblemen worden minder en positieve effecten op het milieu zijn merkbaar. Ik vrees dat deze uitspraak is gedaan op basis van 50% van de informatie, maar wie zegt dat we een uitspraak alleen kunnen valideren op basis van big-data?
Kijkend naar mezelf, op korte termijn is onzekerheid niet goed voor de regulatie van mijn auto-immuun ziekte(s). Op de langere termijn hoop ik geleerd te hebben dat gezondheid, de maatschappij en toekomstige gebeurtenissen niet beheersbaar zijn en logica niet altijd op gaat. Durven vertrouwen op je (onderbuik)gevoel, luisteren naar je lichaam en regie houden. Onzekerheid, doe er je voordeel mee! Zaken die niet in de HRA zijn verankerd, maar nodig zijn om als accountancysector toegevoegde waarde te kunnen leveren en robuust met nog onbekende toekomstige gebeurtenissen om te kunnen gaan. Spannend, dat zeker maar misschien wel belangrijker dan de implementatie van de wet toekomst accountancysector. Waarom, zou Gertjan zich laten gezeggen hoe hij zijn vakgebied moet uitoefenen?
Het aanpakken van moral hazard begint en eindigt bij jezelf! Met de intensivering van het AFM toezicht wordt het wat mij betreft echt zaak om taboes en bepaalde gedragingen te doorbreken. Vaktechnisch ben ik van mening dat we als sector heel goed weten waar we over praten, en eerlijk is eerlijk, de dossiervorming kan elke dag een beetje beter ?.
Bert Jan Uitslag MSc RA
10 december 2021
[1] https://www.accountant.nl/vaktechniek/2021/9/persoonlijke-verantwoordelijkheid-leidraad-bij-de-beoordeling-van-continuiteit/
[2] https://www.impact-ontwikkeling.nl/pagina/disc/disc-model/
[3] https://www.vna-aa.nl/blog/18-februari-2021-mindset-is-een-keuze/#_ftnreff1
[4] https://www.bam.com/sites/default/files/domain-606/documents/bam-2020-integrated-report-606-16190809501197955203.pdf
[5] https://antondieleman.files.wordpress.com/2013/01/beperking-in-de-controle-of-onzekerheid-in-de-jaarrekening.pdf
[6] https://vna.anewspring.nl/do?action=viewProduct&id=58
[7] Standaard 500.5c
[8] Standaard 500.A34a
